शुक्रवार, १३ नोव्हेंबर, २०२०

रस्ता : संगम सप्तपर्णी आणि पिचकारीचा

 जुना पुणे-बेंगलोर रस्ता. गत तीस वर्ष या रस्त्याला पाहात आहे. वीस वर्षापूर्वी वडाच्या सावलीने झाकलेला होता. रूंदीकरणात ही झाडे कापली गेली. रस्ता रूंद झाला आणि आता त्या रस्त्याकडेला सप्तपर्णी आणि पिचकारीची झाडे लावली आहेत. ऑक्टोबर-नोव्हेंबरमध्ये ही दोन्ही झाडे एकाचवेळी फुलतात. या रस्त्याला सुंदर बनवतात. या दोन झाडाविषयी आणि एकूणच रस्त्याविषयच्या भावना या लेखात मांडल्या आहेत. 

_________________________________________________________

ऑक्टोबरचा शेवटचा आठवडा. संध्याकाळची वेळ. सूर्य पश्चिमेच्या क्षितीजाला टेकलेला. शिवाजी विद्यापीठातील रसायनशास्त्र विभागापासून सिंथेटीक ट्रॅककडे जाणारा रस्ता. सूर्याला थांब’ म्हणून विनवायला वारा धावत होता. त्या मंद वाऱ्याने सूर्याला भेट देण्यासाठी सोबत अत्तराची कुपी घेतली होती. त्यातील थोडे अत्तर बाहेर सांडावे आणि त्याचा गंध हवेत पसरावा, असा सुगंध त्या हवेत पसरला होता. त्या वाऱ्याबरोबर आलेल्या सुगंधाने मन धुंद झाले. त्या रस्त्यावर फिरताना यापूर्वी असा गंध कधीच जाणवला नव्हता. हा सुगंध कशाचा हे लक्षात येत नव्हते. हायड्रोजन सल्फाईडचा नकोसा गंध ही रसायनशास्त्र प्रयोगशाळेची ओळख. सुगंधाचे या प्रयोगशाळेला वावडे. बरं, संध्याकाळची वेळ असल्याने प्रयोगशाळेतील गंधाची शक्यता शून्य. त्या निर्जन भागात तो गंध एखाद्या वृक्ष-वेलीच्या फुलांखेरीज अन्य कशाचा असण्याची सुतराम शक्यता नव्हती. येणारा हा दरवळ कुतुहल वाढवत होता. मात्र संधीप्रकाशात तो कशाचा हे शोधणे शक्य नव्हते. 

रात्र उलटली. दुसऱ्या दिवशी सकाळीच त्या सुगंधाचे कारण शोधण्याची मोहीम सुरू केली. अर्थात हा शोध जुन्या पुणे-बेंगलोर रस्त्यावर. हा रस्ता शिवाजी विद्यापीठाला पूर्व आणि पश्चिम भागात दुभागतो. हा रस्ता गत तीस सालात कसा बदलत गेला, याचा मी एक साक्षीदार. रस्ता रूंदीकरणात जुन्या रस्त्याकडेची पारंब्याची कमान करणारी वडाची झाडे इतिहासजमा झाली आहेत. या झाडांच्या पारंब्यांची कमान येणाऱ्यांचे जणू स्वागत करायची. त्याचप्रमाणे जाणाऱ्याला वाकून नम्रपणे ‘पुन्हा या’ असे अगत्याने सांगायची. दोन्ही बाजूला विद्यापीठ असल्याने घरे नव्हती. नाक्याच्या परिसरात आज असणारी वस्तीही नव्हती. विद्यापीठातील मुलांमुलींचा त्या रस्त्यावर कायम वावर असायचा. ही वडाची झाडे तोडल्यापासून मन घट्ट करूनच त्या रस्त्यावरून जातो. त्या रस्त्यावर गेले की मन उदास व्हायचे. विद्यापीठातील पाण्याच्या कामासाठी एकदोन वेळा सोडले, तर, त्या रस्त्यावर अशात चाललो नाही. ते चालणेही ‘पाणी केंद्रीत’ होते. त्यामुळे रस्त्यावरील नव्या घडामोडीकडे पूर्ण दुर्लक्षच होते. मात्र या सुगंधाचा शोध घेत रस्त्यावर गेलो. फार वेळ शोध घ्यावा लागला नाही. काही क्षणांत अत्यंत मनोहर चित्र समोर आले. सुगंधाच्या शोधाच्या नादात दोन शोध लागले. पहिला म्हणजे तो सुगंध सप्तपर्णीच्या फुलांचा. दुसरा असा की वडाची सर घेणारा नसेल पण आज हा रस्ता खूपच सुंदर झाला आहे. रस्त्याला सौंदर्य लाभले आहे ते सप्तपर्णी आणि पिचकारीच्या झाडांचे. एकाआड एक लावलेली आणि एकमेकांशी स्पर्धा करत फुललेली ही दोन प्रकारची झाडे रस्त्याला एक सौंदर्य प्रदान करत आहेत.

सप्तपर्णी हे मूळ भारतीय झाड असले तरी पूर्वी क्वचितच दिसायचे. आज मात्र त्याच्या सुंदर रूपामुळे उद्यानात, रस्त्याकडेला, काहींच्या वैयक्तिक बागांमध्ये हे झाड लावलेले दिसते. पक्ष्यातील सातभाई जसे सातजण एकत्र दिसतात, तशी या झाडाला एकाच ठिकाणी सात पाने येतात. त्यावरूनच त्याचे नाव सप्तपर्णी पडले. त्याला सातवीणही म्हणतात. संस्कृतमध्ये सप्तपर्ण:, विशालमच्छदा, विशालत्वक, सारदा या नावाने ते ओळखले जाते. हिंदीमध्ये सटवन, चाटीवन, चितवन या नावाने ओळखले जाते. बंगालीमध्ये चट्टीम, असामीमध्ये सोटीयाना, गुजरातीत सतुपर्णी, उर्दूमध्ये कशीम, तमिळमध्ये इलाई पिल्लाई, मुकुमपिलाई, कन्नडमध्ये अलेले हाले, बंताले, दोड्डापला, मंगलापल्ला, अशा विविध नावाने ओळखले जाते. त्याला सटवीन, शैतान का पेड, सैतान, डेव्हिल्स ट्री अशी नावे मिळालेली आहेत. अर्थात ही नावे त्याच्या विषारी गुणधर्मामुळे मिळाली आहेत. त्याच्या शेंगा लागल्यानंतरच्या रूपामुळे त्याला चेटकिणीचे झाड म्हणत असावेत. एकिकडे त्याला अशी असुरी नावे दिली असताना त्याला ‘स्कॉलर ट्री’ असेही म्हणतात. शाळेची सुरुवात पाटीपासून होते. या पाट्या बनवण्यासाठी या झाडाचे लाकूड वापरले जाते. शाळेतील बोर्डही यापासून बनवत. त्यामुळे त्याला हे नाव मिळाले. त्याला स्कॉलर ट्री म्हणत असल्याने काहीजण असेही सांगतात की, त्याखाली बसून अभ्यास केला तर स्मरणशक्ती वाढते. मात्र याला शास्त्रीय आधार नाही. वनस्पतीशास्त्रात त्याला ‘अल्स्टोनिया स्कॉलरिस’ या नावाने ओळखले जाते. अपोसायनेशी कुळातील हे झाड आहे. त्याच्या नावात अल्स्टोनिया हे नामवंत वनस्पतीशास्त्रज्ञ प्रा. सी. अल्स्टोन यांच्या सन्मानार्थ घेण्यात आले आहे. तर स्कॉलरॅसिस हे या झाडापासून पाटया बनवत असल्याने आले.

त्याला ब्लॅक बोर्ड ट्री, इंडियन डेव्हील ट्री, डीटा बार्क ट्री, मिल्कवूड पाईन ट्री, व्हाईट चेस वूड ट्री, पुलाई इत्यादी नावानेही इंग्रजीत ओळखले जाते. सुरुवातीला शांतीनिकेतन विद्यापीठाच्या पदवीदान समारंभात पाहुण्यांचे स्वागत करण्यासाठी या झाडाची फांदी देत. पदवीधरानांही पदवीसोबत या झाडाची फांदी देण्याची पद्धत शांतिनिकेतन विद्यापीठाचे संस्थापक कविवर्य रविंद्रनाथ टागोर यांनी सुरू केली. आज पर्यावरणाची हानी होऊ नये म्हणून या झाडाचे एक पान दिले जाते. या झाडाला पश्चिम बंगालच्या राज्यवृक्षाचा दर्जा देण्यात आला आहे.

हा वृक्ष उष्ण आणि समशितोष्ण कटिबंधात आढळतो. याचे मूळ भारतीय उपखंडातील. भारत, जपान, श्रीलंका, बांग्लादेश, ब्रम्हदेश, मलेशिया, तसेच ऑस्ट्रेलियातील जंगलात आढळतो. हा निमसदाहरित वृक्ष आहे. या झाडांची उंची साठ मीटरपर्यंत वाढते. झाडाच्या बुंध्याचा व्यासही सहा फुटांपर्यंत वाढतो. जास्त पाऊस असणाऱ्या आणि आर्द्रता जास्त असणाऱ्या भागात हा वृक्ष जोमाने वाढतो. मात्र त्याला जमीनही चांगली असावी लागते. खडकाळ माळरानावर हा वृक्ष म्हणावा तसा वाढत नाही. त्याच्या सुंदर आकारामुळे हल्ली त्याला बागांमध्ये आणि रस्त्याकडेला मोठ्या प्रमाणात लावले जाते. अर्थात पोषक जमीन आणि भरपूर आर्द्रता असेल तर तो १२०० फूट उंचीवरही वाढतो.

या झाडाची रोपे बियांपासून बनवली जातात. उन्हाळ्यात या झाडांच्या बिया फळ फुटण्यापूर्वी गोळा केल्या जातात. या झाडांच्या शेंगामध्ये बारीक केसाळ बिया असतात. पंख असल्यासारख्या बिया असल्या तरी त्या अशा प्रकारच्या इतर बियांप्रमाणे वाऱ्याबरोबर दूरवर जाऊ शकत नाहीत. या झाडांची रोपे वर आल्यानंतर सात पाने एकाच ठिकाणी येतात. त्यामुळे त्याला सप्तपर्णी म्हणत असले तरी कधी कधी ही पानांची संख्या कमी जास्त होते. काही वेळा तर अगदी दहा पानेसुद्धा असतात. कालिदासाच्या ‘रघुवंशा’मध्ये या झाडाचे वर्णन करणारा छान श्लोक आहे.

‘सप्तच्छद क्षीरकटुप्रवाहमासह्यमाघ्राय मदं तदीयमl

म्हणजेच सात पाने असणाऱ्या सप्तपर्णी या झाडाचा पांढरा कडू चीक असतो, त्याचा दर्प रानटी मदमस्त हत्तीच्या मदासारखा असतो. महाभारत, कौटिलीय अर्थशास्त्र, बृहतसंहिता, किरातार्जुनिय इत्यादी ग्रंथात याचा उल्लेख आढळतो. चरक, सुश्रुत आणि वाग्भट यांच्या ग्रंथातही सप्तपर्णीच्या औषधी गुणधर्मांचे वर्णन केले आहे.

    या झाडाची रोपे थोडी मोठी होताच त्याला फांद्या यायला सुरुवात होते. सर्व बाजूंनी या फांद्या गोलाकार वाढत जातात. त्यातील मुख्य भाग आकाशाकडे तोंड करून वाढत जातो. मात्र त्यापेक्षा या झाडाचा भर आपला आडवा आकार वाढवण्यावर असतो. तो जसा वर जाईल, तशी फांद्यांची संख्याही वाढत जाते. फांद्या ठराविक अंतरावर येतात. या स्वत:ला नियमात बांधून वाढण्याच्या गुणामुळे याचे सौंदर्य वाढते. फुले नसलेले झाडही त्यामुळेच सुंदर दिसते. या फांद्यांना चमकदार पोपटी रंगांची पाने असतात. पानांचा आकार आंब्याच्या किंवा जांभळीच्या पानासारखी असतात. मात्र पुढच्या टोकाला ती टोकदार न बनता गोलाकार असतात. पानांची लांबी दहा ते वीस सेंटीमीटर तर रूंदी तीन ते पाच सेंटीमीटर असते. पाने खालच्या बाजूला पांढरट असतात. पानांवरील शीरा स्पष्ट दिसतात. त्या पानांचे सौंदर्य वाढवतात. कवी मनाचे रविंद्रनाथ टागोर कदाचित या सौंदर्यामुळेच सप्तपर्णीच्या प्रेमात पडले असावेत. झाडाला आकार देण्यासाठी खालील फांद्या काढून टाकल्या जातात. खोड हे खडबडीत करड्या पांढरट रंगाचे असते. या झाडाच्या कोणत्याही भागाला जखम केली, पान तोडले तर त्यातून दुधासारखा चिक बाहेर पडतो. हा चिक त्यात असणाऱ्या अल्कोलॉईड्समुळे विषारी असतो.  
     
चार ते पाच वर्षांची झाडे दहा-पंधरा फूट उंच झाल्यानंतर त्याला ऑक्टोबर-नोव्हेंबर महिन्यात कळ्या येतात. कळ्या झुपकेदार आणि जमिनीकडे झुकलेल्या असतात. झाडाच्या फांद्यांवर कळ्यांची इतकी गर्दी झालेली असते की त्या ओझ्याने फांद्या जमिनीकडे झुकतात. जणू काही साजशृंगार केलेली नववधूच. तिने आपले मुखकमल पदराने झाकावे, तशी सर्व पर्णसंपदा या कळ्या आणि फुलांआड लपलेली असते. पांढऱ्या-ऑफ व्हाईटच्या जवळ जाणाऱ्या रंगांची बारीक नाजूक फुले असतात. फुलाला पाच पाकळ्या असतात. ही फुले पारिजातकाच्या फुलांसारखी असतात. पारिजातकासारखा लाल देठ मात्र नसतो. सप्तपर्णीच्या काही वाणांना पिवळी, गुलाबी किंवा हिरव्या रंगाची फुले येतात. आपल्याकडे मात्र बहुतांश झाडे पांढऱ्या रंगात न्हाऊन निघतात. त्यांचा आकार लहान असल्याने आणि त्यांनी केलेल्या गर्दीमुळे जवळ जाऊन बारकाईने पाहिल्याखेरीज हे लक्षात येत नाही. ही झाडे फुलली की त्यापासून मादक सुगंध येतो. सप्तपर्णीचे एक झाड फुलले तरी त्याचा सुगंध एक किलोमीटर दूर पसरतो. झाड जितके सुंदर तितकीच ही फुलेही सुंदर आहेत. ही फुललेली झाडे पानांनाही झाकून टाकतात त्यामुळे श्रीलंकन लोकांना या झाडात विग घातलेला माणूस दिसतो. म्हणून श्रीलंकेत त्याला ‘विग बनियन ट्री’ असेही ओळखले जाते.

    फुलांपासून काही दिवसात शेंगा तयार व्हायला सुरूवात होते. काही काही झाडांना चांगल्या फुटभर लांबीच्या शेंगा येतात. पोपटी रंगाच्या शेगा या झाडाचे रूपडेच बदलून टाकतात. या शेंगा झाडांच्या सौंदर्यात आणखी भर घालतात. वडाच्या पारंब्यासारख्या मात्र सर्व एकाच आकाराच्या शेंगा जमिनीकडे झुकलेल्या असतात. साधारण मार्च-एप्रिलमध्ये या शेंगा पक्व होतात. पक्व शेंगांचा रंग तपकिरी होतो. त्यानंतर उन्हाचा तडाखा सुरू झाला की त्या फुटतात आणि चपट्या तपकिरी बिया खाली गळतात. बिया चार ते पाच मिलीमीटर लांबीच्या असतात. या बियांना सात ते तेरा सेंटीमीटर लांबीचे केस किंवा पंख असतात. मात्र या बिया आळश्यासारख्या वागतात. सुंदर पंख असूनही त्या दूरवर जात नाहीत. त्यामुळे भरपूर फुले, फळे आणि बिया येत असल्या तरी या झाडाचे पुनरूत्पादन मोठ्या प्रमाणात होत नाही. जाणीवपूर्वक बिया गोळा करून रूजवल्या, तर मात्र त्या सहज रूजतात. आज बियांपासून रोपे तयार करून मोठ्या प्रमाणात लावली जात आहेत. हे झाड त्याच्या सौंदर्यामुळे अनेक ठिकाणी लावले जाते. मात्र या झाडाचे सर्वच भाग सौम्य ते तीव्र विषारी आहेत.

या झाडांचे लाकूड खूपच मऊ असले तरी टिकाऊ असते. आतून लाकडाचा रंग पिवळसर पांढरा असतो. त्यामुळे या झाडाच्या लाकडाचा उपयोग टिकाऊ गोष्टी बनवण्यासाठी केला जातो. शाळेतील फळे, पाट्या, पॅकिंगसाठीची खोकी, सप्तपर्णीच्या लाकडापासून बनवली जातात. त्याच्या सालीचा औषधी उपयोग केला जातो. ताप आणि अतिसारावर साल उपयोगाला येते. दातदुखी, मलेरिया, स्नायुदूखी, घसाविकार, खोकला, सर्पदंशावरही सप्तपर्णीच्या सालीपासून औषध बनवले जाते. मात्र याचे प्रमाण जास्त झाल्यास घातक ठरते. त्यामुळे या झाडाला सैतानाचे झाड असे म्हणतात. भारतातील पश्चिम घाटातील आदिवासी लोक यामुळे या झाडाखाली झोपत नाहीत. या झाडाखाली ती बसतसुद्धा नाहीत किंवा या झाडांची सावली अंगावर पडू देत नाहीत. सुंदर गोष्टींचे सौंदर्य ओरबडण्याची आपली सवय. या झाडाला त्याचा त्रास होऊ नये आणि माणसापासून सर्वांना दूर ठेवण्यासाठी निसर्गाने केलेली रचना असावी. सप्तपर्णीचे झाड म्हणजे ‘शापीत सौंदर्या’चे उत्तम उदाहरण. काही असो, या ‘सैतानाच्या झाडा’ला आपण ‘स्कॉलरली’ समजून घेत जगवायला पाहिजे, हे मात्र निश्चित.

जुन्या पुणे - बेंगलोर रस्त्यावरील सौंदर्यात सप्तपर्णीच्या बरोबरीने भर घालत होते ते आफ्रिकन टयुलिप ट्री. एकाआड एक अशी सप्तपर्णी आणि आफ्रिकन ट्युलीपची झाडे लावली आहेत. सप्तपर्णीच्या बरोबर उलटे वागणारे हे झाड, मात्र, दोघांचाही फुलण्याचा काळ एकच. त्यात ही दोन्ही झाडे या रस्त्यावर कल्पकतेने लावली आहेत. ही फुललेली झाडे पाहताना शिवाजी विद्यापीठ परिसराला लाल पांढऱ्या फुलांचा हार घातल्यासारखे सुंदर चित्र दिसत होते.

आफ्रिकन ट्युलिप ट्री़. मराठीत याला पातरी किंवा पिचकारी म्हणून ओळखतात. याला येणाऱ्या कळ्यांमध्ये पाणी असते. त्या पाण्याची पिचकारी उडते, म्हणून त्याचे नाव पिचकारी किंवा फाउंटन ट्री पडले. लहान मुले याला बोटीचे झाडही म्हणतात. याचे फळ फुटल्यानंतर रिकामे फळाचे कवच पाण्यात छान तरंगते. त्याचा आकारही वल्हवायच्या बोटीसारखा. म्हणून हे बारसे. हा वृक्ष दक्षिण आफ्रिकेतील अंगोला प्रांतातून जगभर पसरला आहे. भारतातही अनेक राज्यात रस्त्याकडेला याला शोभिवंत वृक्ष म्हणून लावलेले आढळते. या झाडाचे कुळ बायग्नोनियासी आहे. याचे वनस्पतीशास्त्रीय नाव स्पॅथेडिया कम्पॅनुलाटा असे आहे. याच्या कळ्यांचा गुच्छ येताना ढालीसारखा येतो. ढालीला ग्रीक भाषेत स्पॅथ म्हणतात. त्यावरून स्पॅथेडिया. तर त्याची फुले ही घंटापात्राच्या आकाराची असल्याने कम्पॅनुलाटा याच्या नावात घेण्यात आले.

    हे झाड अगदी ऐंशी-पंच्याऐंशी फुटांची उंची गाठते. याची मुळे मात्र वरवरच असतात. त्यामुळे वादळात मोठी झाडे उन्मळून पडण्याचे प्रमाण जास्त असते. त्याचा प्रसार वेगाने होत असल्याने त्याला आक्रमक वृक्षांच्या यादीत घातले आहे. या झाडांच्या बिया मातीत कोठेही ओलावा मिळताच रूजतात. तसेच फांदी आणि मुळापासूनच्या फुटव्यापासूनही रोपे बनवली जातात. त्याची वेगाने वाढ सुरू होते आणि काही महिन्यांत चार पाच फुटांची उंची गाठते. हा सदाहरित वृक्ष आहे. याला संयुक्त पाने येतात. एका पानावर पाच ते वीस मोठ्या आकाराच्या पर्णिका असतात. अंडाकृती पर्णिकांची लांबी अगदी १५ सेंटीमीटरपर्यंत असते. पानांचा रंग गर्द हिरवा असतो. पाने दाट असल्याने त्याची सावली गर्द असते. खोड कोवळे असताना पिवळसर पांढरे असते. नंतर ते किरमिजी रंग धारण करते. मूळ रोपांची उंची दहा ते पंधरा फूट झाल्यावर त्याला फांद्या यायला सुरुवात होते. या फांद्या जशा वाढत जातात, तसा त्याचा आकारही वाढतो. मात्र त्याची उंची जास्त वेगाने वाढते.

पिचकारीच्या फांद्या जाड असतात. जरासे वादळ आले तरी मोडतात. मात्र सुस्थितीत असलेल्या झाडांचा विस्तार चाळीस फुटापर्यंत वाढतो. त्यांच्यावर गोलाकार पांढरे ठिपके येतात. कोवळ्या फांद्यावर लव असावी, तसे चमकदार तपकिरी केस असतात. मात्र खोड जाड होताना हे केस गळून जातात. पर्णिंकांच्या देठाजवळही असे केस असतात. या झाडाचे लाकूड हलके असल्याने त्याच्या तुटलेल्या फांद्याच्या ठिकाणी छिद्रे तयार होते. अशा ठिकाणी पक्षी आपली घरे तयार करतात. या झाडांची पुरेशी वाढ झाल्यानंतर पावसाळ्याच्या अखेरीस सप्टेंबर–ऑक्टोबरमध्ये कळ्या यायला सुरुवात होते. टोकाला अनेक कळ्यांचा गुच्छ ढालीसारखा येतो. तांब्यासारखा लालसर, तपकिरी रंगांचा हा गुच्छ जसा वाढत जातो, तशा कळ्या म्हशीच्या शिंगाचा आकार धारण करतात. या कळ्यांमध्ये पाणी असते. या पाण्याची लहान मुले पिचकारी उडवत खेळतात. हे पाणी कपड्यावर पडले तर पिवळसर डाग पडतात. या कळ्यांवरही केस असतात. हे कळ्यांचे गुच्छ टोकाला सुरुवातीला येतात आणि नंतर ते खालच्या फांद्याकडे यायला सुरूवात होते. गुच्छातील कळ्या बाहेरून आत फुलत जातात.

कडेच्या कळ्या वाढतात आणि त्याचे फूल बनते. फुलांचा रंग नारंगी शेंद्री असतो. टोकाला आलेली फुले खूप आकर्षक असतात. गडद हिरव्या रंगावर लाल ठिपके खुलून दिसतात. फुलांचा घंटेसारखा आकार असतो. आतमध्ये असणारे पुंकेसर-स्त्रीकेसर कायम ओलसर असतात. फुले कायम वरच्या दिशेला तोंड करून फुलतात. यामुळे पाऊस, दवामुळे या फुलात पाण्याचे थेंब जमा होतात. हे चाखण्यासाठी पक्षी त्या फुलाजवळ जातात आणि नकळत परागीभवनही घडत जाते. विशेषत: हमिंगबर्डचे हे आवडते काम. मधमाशा मात्र या फुलाकडे फिरकत नाहीत. यातील मध हा त्यांच्यासाठी विषारी असतो. या फुलांचा आकार ट्युलिपच्या फुलांची आठवण करून देतो, म्हणून त्याचे सुरुवातीपासून आफ्रिकन ट्युलिप ट्री असे बारसे झाले आहे. फुलाबाहेर असणारा लाल रंगाचा भाग हा सात-आठ सेंटीमीटर लांबीचा असतो. आत पिवळ्या सुदंर रेषा असतात. फुले तीन दिवस फुललेली असतात. तशी ही झाडे वर्षभर फुलत असतात. मात्र खरा बहर असतो तो पावसाळ्याच्या अखेरीस ऑक्टोबर-नोव्हेंबरमध्ये.

फुलांचे परागीभवन झाल्यानंतर हिरवी शेंगेसारखी फळे तयार होतात. ही फळेही वर तोंड करूनच वाढतात. टोकाला आलेली ही फळे खिलाऱ्या बैलांच्या शिंगासारखी सरळ आणि पुढे टोक असणारी असतात. इतर कोणताही नवा भाग तयार होताना असणारी केसाळ रचना या फळांपासून मात्र दूर असते. पानांच्या तुलनेत फळाचा रंग फिकट असतो. फळे हिरवी असताना आतील भाग पांढरट असतो. फळे पक्व झाल्यानंतर वरचे आवरण तपकिरी रंग धारण करते. मात्र त्याला चमक नसते. हे फळ उन्हाळ्यात फुलते आणि आतून बिया बाहेर पडतात. हे आवरण एका बाजूला जोडलेलेच राहते. त्याला आपोआप बोटीचा आकार आलेली असतो. ही फळे विषारी असतात. आफ्रिकन शिकारी बाणांना विषारी बनवण्यासाठी फळे उकळून त्यामध्ये बाणांचे टोक बुडवतात. पाण्यात फळांचे आवरण छान तरंगत राहते. आतील बिया सोनेरी रंगाच्या चपट्या असतात. एका फळामध्ये पाचशेपर्यंत बिया असतात. आफ्रिकेत या बिया खाण्यासाठी वापरल्या जात असल्याचे संदर्भ मिळतात. त्यांना पांढरे पंख असतात. या पंखामुळे वाऱ्याबरोबर उडत त्या दूरवर जातात आणि योग्य वातावरण मिळताच रूजतात.

हे झाडही तसे औषधी आहे. याच्या पानाचा आणि सालीचा काढा कातडीवरील चट्टे घालवण्यासाठी वापरतात. आपल्याकडे दगडी पाला लावतात, तशी फुले कुस्करून जखमावर लावली जातात. तोंडामध्ये जर आल्यास सालीचा वापर केला जातो. मधुमेह, एड्स, पचनसंस्थेतील दोष, मूत्रविकारासाठी या झाडाच्या सालीचा, पानांचा आणि फुलांचा वापर केला जातो. कळ्यांतील पाणी हे भूखवर्धक मानले जाते. हे झाड पन्नास ते दीडशे वर्षांपर्यंत जगू शकते.

शोभेचे झाड म्हणून आज पिचकारीचे झाड मोठ्या प्रमाणात लावले जाते. मात्र याचे लाकूड मातीशी संपर्क येताच लगेच कुजते. त्यामुळे जळणाखेरीज त्याचा फारसा उपयोग होत नाही. जंगलाचे प्रमाण वाढावे यासाठी या झाडाची लागवड मोठ्या प्रमाणात केली जाते. चांगल्या जमिनीत हे झाड चांगले वाढते. मात्र खडकाळ जमिनीवर ही झाडे जगत नाहीत. या झाडाची पाने आणि फुले माती सुपीक बनवण्याचे काम करतात. अतिपर्जन्यमान असणाऱ्या भागांतही ही झाडे चांगली वाढतात. मात्र या झाडाला सूर्यप्रकाश भरपूर मिळावा लागतो. झाडाचे वय जसे वाढेल, तसे फांद्या कमकुवत होत जातात आणि अखेर मोडतात. मात्र त्यावर आलेली फुले माणसाची नजर खिळवून ठेवतात.

अशी ही दोन झाडे. सप्तपर्णी भारतीय, तर पिचकारी विदेशी. सप्तपर्णीची पाने पोपटी, तर पिचकारीची गर्द हिरवी. सप्तपर्णी खालून वर फुलत जाते, तर पिचकारी वरून खाली. सप्तपर्णीची फुले आणि फळे जमिनीकडे झुकलेली, तर पिचकारीची आकाशाकडे तोंड करून बसलेली. सप्तपर्णीची फुले शांत पांढरी, तर पिचकारीची फुले नारंगी लालसर अगदी आग लागल्यासारखी. सप्तपर्णीच्या बिया केस असूनही वाऱ्याबरोबर न उडणाऱ्या, तर पिचकारीच्या बिया वाऱ्याशी स्पर्धा करत पसरणाऱ्या. सप्तपर्णीचा गंध मनाला मोहवून टाकणारा, तर पिचकारीचा गंध शोधूनही न मिळणारा. सप्तपर्णीची नाजूक लहान फुले, तर त्यापेक्षा शेकडो पटीने मोठी भडकरंगी पिचकारीची फुले. सप्तपर्णी विषारी गुणधर्माने डेव्हिल्स ट्री बनलेले, तर पिचकारी ट्युलिपची आठवण करून देणारे. सप्तपर्णीखाली माणूस बसायलाही जात नाही, तर पिचकारीखाली आनंदाला उधाण येते. सप्तपर्णीचा देशी बाणा, तर पिचकारीला विदेशी ताठरपणा. सप्तपर्णीच्या शेंगाही नाजूक चवळीच्या शेंगेसारख्या, तर पिचकारीची फळे शेंड्याबुडख्याला निमुळत्या आणि मध्ये फुगलेल्या.

दोन झाडात कोणताच मेळ नाही. कसलेच साम्य नाही. सर्वच विसंगत. मात्र या विसंगतीचा सुंदर मिलाफ त्याच्या फुलण्याच्या एकाच कालावधीमुळे जुळून येणारा. दोन्ही झाडांचा आरोग्यासाठी औषधे बनवण्यासाठी मात्र वापर केला जातो. या रस्त्यावर पंधरा २००५-०६ पर्यंत असणाऱ्या वडाच्या जागेवर ही दोन्ही झाडे लावलेली आहेत. ही झाडे पर्यावरणाच्या दृष्टीने वडांच्या झाडांची जागा घेऊ शकत नाहीत. मात्र अनेकदा विकासासाठी अशी किंमत मोजावी लागते. ही फुललेली झाडे पाहताना मन फुलून गेले.

खरंच रस्ता सुंदर दिसत होता. बालसुलभ संस्कारातून याला कोणाची नजर लागू नये, असा विचारही मनात तरळून गेला. नजर लागते की नाही माहीत नाही. मात्र दुसऱ्या दिवशी या रस्त्याच्या पश्चिम बाजूस नको ते घडले. त्या बाजूने, रस्त्याच्या कडेने विद्युत वाहक तारा नेण्यात आल्या आहेत. या ताराखालीच ही दोन प्रकारची झाडे सौंदर्याची उधळण करत उभी होती. विद्युत कर्मचाऱ्यांची नजर या तारेपर्यंत वाढलेल्या झाडावर पडली. या कर्तव्यकठोर कर्मचाऱ्यांनी निष्ठूरपणे या झाडावर कुऱ्हाड चालवली आणि ही सुंदर रचना विस्कटली. ही झाडे अशी तोडली हाेती की पाहवत नाही. या कर्मचाऱ्यांनी विचारपूर्वक आवश्यक तेवढयाच फांद्या कापायला हव्या होत्या, असे वाटत होते. मात्र पोष्टमन जर पाकिटाचा रंग पाहून गुलाबी पाकिटावर हळूवारपणे शिक्का मारायचा, विचार करू लागला तर त्याचे काम उरकणार नाही. तसेच हे कर्मचारी सौंदर्यदृष्टी सांभाळत फांद्या कापू लागले तर काम संपणार नाही… त्यापेक्षा ही विद्युत वाहिनी जमिनीखालून नेली तर… मात्र हे अधिकाऱ्याने, व्यवस्थेने ठरवायला हवे… अन्यथा, दरवर्षी हे असेच घडत राहणार… झाड फुलणार आणि त्यावर कुऱ्हाडही चालणार!

६ टिप्पण्या:

  1. सप्तपर्णी व पिचकारी या दोन्ही वृक्षांची खूप सखोल आणि सुंदर माहिती दिलीत सर.अभिनंदन...!

    उत्तर द्याहटवा
  2. सर,सप्तपणीँ आणि पिचकारी या झाडाविषयी इतकी सखोल माहिती आज वाचायला मिळाली. पहिला उतारा आणि शेवटच्या उता-यातील मांडणी उत्तम.दिवाळीच्या काळात बौद्धिक खुराक दिलात.एकदम भारी लेख झालाय.

    उत्तर द्याहटवा
  3. सप्तपर्णी व पिचकारी या दोन्ही वृक्षांची छान माहिती दिलीत. लेख माहितीपूर्ण आणि लालित्यपूर्ण झाला आहे . सर अभिनंदन...!

    उत्तर द्याहटवा
  4. खरच निसर्ग इतका सुंदर आहे, कोणी काळजी घेवो न घेओ तो आपल काम चोखपणे पार पाडत असतो, आपली दृष्टी थोडी व्यापक करावी लागते, ऋतु कोणताही असो तो आपलं सौन्दर्य मुक्तहस्ते उधळत असतो, आपल्या बारीक नजरेला ते टिपून घेता आला पाहिजे नि टिपलेल शब्दाची सांगड घालून व्यक्त होत आला पाहिजे🙏
    A.S.Gangadhare

    उत्तर द्याहटवा
  5. हजारो उतमोत्तम देशी झाडे असताना अशा निरुपयोगी विदेशी झाडां ची काय गरज, कशाला प्रोत्साहन देताय असल्या झाडांना,
    आमच्या सोसाइटी मधे आहेत ही झाडे,कोनालाही आवडत नाहित,
    पिचकारी च्या झाडाचा तर खुप त्रास आहे.पिचकारी च्या झाडा मुळे आपल्या देशी झाडां वर संकट आले आहे.हे कुठेही उगवते
    कितीही तोडले तरी पुन्हा येते,इतर झाडांना येऊ देत नाही .
    अश्या विदेशी झाडां वर भारतात बंदी घातली पाहिजे .

    उत्तर द्याहटवा