रविवार, १२ मे, २०२४

कृत्रिम बुद्धिमत्ता अर्थात AI - गरज संयमाने वापरण्याची!

 

   कृत्रिम बुद्धिमत्ता हा आज परवलीचा शब्द बनला आहे. चौथी औद्योगिक क्रांती स्थिरस्थावर होण्याधीच पाचव्या औद्योगिक क्रांतीची चर्चा सुरु झाली आहे. याच विषयावरील माझा नागपूर लोकमतच्या उत्सव दीपावली अंकात प्रसिद्ध झालेला लेख आपल्यासाठी.....

_____________________________________

     कृत्रिम बुद्धिमत्ता आज सर्वत्र चर्चेचा विषय आहे२०१६ मध्ये चौथ्या औद्योगिक क्रांतीची सुरुवात झाली आणि आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स किंवा  कृत्रिम बुद्धिमत्ता’ हे शब्द जनसामान्यांच्या परिचयाचे झालेया नव्या तंत्राने मानवाचे आयुष्य बदलले. दैनंदिन जीवनात फार मोठा फरक पडला, असे वाटत नसले तरी अनेक क्षेत्रात यामुळे मोठी क्रांती घडली आहेभविष्यात जनसामान्यांच्या जीवनात मोठा बदल घडवून आणण्याची क्षमता असणारे हे तंत्रज्ञान आहेबहुतांश लोकांच्या जीवनात या तंत्रज्ञानाने प्रवेश केला आहे. एआय  (AI) हे याचे संक्षिप्त रूपच आज सर्वदूर परिचयाचे झाले आहे.

कृत्रिम बुद्धीमत्ता हे एक तंत्रज्ञान आहेज्याद्वारे यंत्रांना मानवाप्रमाणे हुशारीने वागता येते.  आज हे तंत्रज्ञान संगणक क्षेत्रातील सर्वात आकर्षक तंत्रज्ञान आहेएखाद्या संगणकाद्वारे नियंत्रित केल्या जाणाऱ्या यंत्रासाठी संशोधकतंत्रज्ञ हे प्रतिमाने आणि अल्गोरिदमच्या आधारे संगणक प्रणाली विकसित करतातती त्या संगणकामध्ये कार्यान्वित करतातही प्रणाली मानवी मेंदूप्रमाणे कार्य करू लागतेमाहिती ओळखणे आणि तिचा ज्ञात माहितीशी संबंध जोडण्याची क्षमता संगणकामध्ये येतेत्यामुळे यंत्राच्या कार्यात एखादी अडचण आली तर मानवाने काय केले असतेत्याप्रमाणेच हे यंत्र कार्य करतेथोडक्यात मानवी बुद्धिमत्तेची ते यंत्र नक्कल करतेजॉन मॅक्कॉर्थी यांनी बुद्धिमान यंत्रविशेषतबुद्धिमान संगणक प्रणाली विकसित करण्याचे तंत्रज्ञान म्हणजे कृत्रिम बुद्धिमत्ता’ अशी याची  व्याख्या केली आहेतसे तरकृत्रिम बुद्धिमत्तेचा अभ्यास करायला १९५० मध्येच सुरुवात झाली होतीआज या संशोधनाने मूर्तक्रांतिकारक रूप घेतले आहे.

कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे युग साकारण्यासाठी तीन गोष्टी गरजेच्या होत्याएक म्हणजे कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करण्यासाठी लागणारी अवाढव्य माहिती साठवणारे संगणक आवश्यक होतेदुसरे म्हणजे त्या माहितीचे जलद अदान-प्रदान करण्यासाठी आवश्यक आंतरजाल विकसित होणे आवश्यक होतेतिसरी आवश्यकता होती ती म्हणजेया माहितीचे जलद वर्गीकरण करणारी संगणक प्रणाली विकसित होणेया तिन्ही गोष्टी मागील काही दशकात अस्तित्वात आल्याआपण विचारलेल्या प्रश्नाचे अचूक उत्तर यंत्रे देऊ लागलीत्यानंतर कृत्रिम बुद्धिमत्तेसंदर्भात मोठ्या प्रमाणात चर्चा सुरू झालीमात्र हे समजून घेण्यासाठी थोडेसे ही संगणक प्रणाली किंवा अल्गोरिदम कसे विकसित झाले याचा इतिहास समजून घेणे आवश्यक आहे.

ग्रीक पुराणकथांमध्ये रोबोसारख्या सेवकांचा उल्लेख आढळतोमानवाने ॲरिस्टॉटलरेमनडेकार्टेसथॉमस बेस यांच्या काळातील साधने आणि तर्कशास्त्र वापरून मानवी विचार प्रक्रियांचे वर्णन केले१८३६ पासून या विचार प्रक्रिया समजून घेण्याच्या प्रक्रियेस गती आलीकेंब्रिज विद्यापीठामध्ये चार्ल्स बॅबेज यांनी १८३६ मध्ये गणक यंत्र तयार केलेयाची मुळे जरी एकोणिसाव्या शतकातील असली तरी त्याचा विकास अलिकडील आहे१९४० मध्ये न्यूरल नेटवर्कसाठी पहिले गणितीय मॉडेल वॉरेन मॅककुलो आणि वॉल्टर पिट्स यांनी तयार केले१९४९ मध्ये डोनाल्ड हेब यांनी एक नवे  हेबियन मॉडेल’ विकसित केलेसंगणक विज्ञानाचे जनक ॲलन ट्युरिंग यांनी १९५० मध्ये मशीन विचार करू शकते का?’ असा लेख लिहिलात्यामध्ये संगणक नक्कल करू शकतो काहे तपासण्यासाठी ट्युरिंग चाचणी विकसित केलीही चाचणीयंत्र मानवी वर्तनाइतकेच बुद्धिमान वर्तन करते काहे तपासते१९५० मध्ये विज्ञान कथालेखक इसहाक असिमोव यांनी रोबोटिक्सचे तीन नियम मांडलेमानवाला इजा न करता रोबोने काम करावेयासाठी ते नियम आजही प्रमाण मानले जातात१९५६ मध्ये जॉन मॅककार्थी यांनी कृत्रिम बुद्धिमत्ता’ हा शब्द सर्वप्रथम वापरलातिकडे हार्वर्डमधील विद्यार्थी मार्विन मिन्स्की आणि डीन एडमंड्स यांनी १९५० मध्ये पहिला न्यूरल नेटवर्क संगणक बनवलात्याच्याआधारे संख्या आणि अवकाश यातील संबंध ॲनालॉग संगणकाआधारे तपासला१९५४ मध्ये रशियन ते इंग्रजी भाषांतर यंत्राच्या सहाय्याने करण्यात यश मिळाले.

सन १९६०च्या दशकात न्यूरल नेटवर्क प्रत्यक्षात आणण्यासाठी आराखडे बनलेयातून तयार होणारी यंत्रणा मानवी मेंदूप्रमाणे कार्य करू शकणार होतीतसा संशोधकांना विश्वास होतायासाठी जॉन मॅककॉर्थी यांनी स्टॅनफर्ड विद्यापीठात प्रयोगशाळा तयार केलीएमआयटीतही जोसेफ वेझनबॉम यांनी चॅट सुविधेसाठी प्रणाली विकसित केलीया काळात रशिया आणि अमेरिकेत शीतयुद्ध सुरू होतेअमेरिका या तंत्राच्या विकसनामध्ये पुढे होतीअमेरिकेने स्वयंचलित भाषा प्रक्रिया समिती स्थापन करून रशियन भाषा अनुवादाचा प्रकल्प सुरू केला१९७०चे दशक कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या क्षेत्रासाठी थोडे निराशाजनक राहिलेया क्षेत्रात भरीव कार्य होत नाही, असे समजून या क्षेत्रातील संशोधनासाठीचा निधी घटवण्यात आलाअमेरिकेतील स्टॅनफर्ड आणि मर्सिले विद्यापीठातील संशोधन रशियाशी स्पर्धा करत होतेत्याचवेळी कोणताही गाजावाजा न करता जपानमध्येही यावर संशोधन सुरू होतेअमेरिकेने निधी कपात केल्याच्या कालखंडातच जपानमधील वासेडा विद्यापीठातील संशोधकांनी वॅबोट- (WABOT-1) रोबो १९७३मध्ये तयार केलातो मानवाप्रमाणे हालचाली करत होतात्याकडे बोलण्याची क्षमताही होतीलवकरच याचा दुसरा अवतार वॅबोट-२ बनवण्यात आलाजपानच्या यशानंतर मानववंशीय किंवा मानवासारखे रोबो तयार करण्यास सुरुवात झाली१९७८मध्ये डिजिटल इन्स्ट्रुमेंट कॉर्पोरेशन कंपनीने रोबोसाठी आवश्यक संगणक प्रणाली विकसित केली१९८०च्या दशकात या क्षेत्रातील संशोधनाने गती घेतलीअर्थातच यामागे जपानने घेतलेली आघाडी महत्त्वाची ठरली१९८६मध्ये ज्यांना कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे जनक जेफ्री हिंटन यांनी तज्ज्ञांच्या मदतीशिवाय कठीण कार्य करण्यासाठी आवश्यक प्रशिक्षण देणारी संगणक प्रणाली विकसित केलीयंत्राच्या सहाय्याने प्रशिक्षण घेताना अवाढव्य माहितीतून आवश्यक आणि योग्य माहिती प्रशिक्षण घेणाऱ्यापर्यंत पोहोचणे आवश्यक होतेहिंटन यांच्या अल्गोरिदममुळे ते शक्य झालेयामुळे प्रशिक्षण घेणाऱ्यास सखोल अभ्यास किंवा डीप लर्निंग शक्य झाले.

जपानने १९८२मध्ये पाचव्या पिढीचे संगणक बनवणे आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर संशोधन करण्यासाठी महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प सुरू केलाजपानला मिळणारे यश पाहून काही अमेरिकन कंपन्यांनी जपानसमवेत सहकार्याचे धोरण स्विकारलेसंशोधनासाठी १९८३मध्ये मोठ्या प्रमाणात निधी उपलब्ध करून दिलाकृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या क्षेत्रातील संशोधनासाठी दरवर्षी एक अब्ज डॉलरपेक्षा जास्त खर्च करण्यात आलातोपर्यंत संगणक महाग होतेत्यांचा सर्वदूर प्रसार आणि वापर सुरू झालेला नव्हता१९९३ पर्यंत संगणकांच्या किंमती लक्षणीय कमी झाल्यापरिणामी, कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे तंत्रज्ञान विकसित करणे स्वस्त झाले.

१९९०च्या दशकात आंतरजाल तंत्रज्ञानात लक्षणीय सुधारणा झालीत्यामुळे मोठ्या प्रमाणात माहितीचे संकलन आणि अदान-प्रदान करणे सहजशक्य झालेप्रचंड अर्थसहाय्य असूनही जपानचा प्रकल्प अयशस्वी ठरत होतात्याचवेळी अमेरिकेतील संशोधनाने गती घेतलीरशियाही यामध्ये मागे नव्हतासशियात बुद्धिबळासारखा पूर्णततर्काधारित खेळासाठीचे अल्गोरिदम बनवण्यात आलेअशी संगणक प्रणाली असणाऱ्या संगणकाने १९९७मध्ये बुद्धिबळ विश्वविजेता गॅरी कास्पोरोव याला पराभूत केलेत्यानंतर संशोधकांमध्ये खऱ्या अर्थाने आत्मविश्वास आलाविसाव्या शतकाच्या अखेरीस प्रदर्श‍ित झालेल्या मॅट्रिक्स’ चित्रपटाने कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि त्याचा समाजावर होणारा परिणाम लोकांपर्यंत पोहोचवला.

त्यानंतर एकविसाव्या शतकाच्या प्रारंभापासून यांत्रिक सहाय्यकापासून (Virtual Assistant), प्रतिमा ओळखस्वंयचलित वाहने आणि इतर क्षेत्रातील तंत्रज्ञान विकसित करण्यावर भर देण्यात आलायातून डीप न्यूरल नेटवर्कनैसर्ग‍िक भाषा प्रक्रिया आणि शिक्षण या क्षेत्रासाठी तंत्रज्ञान विकसित झाले२००२ पासून कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर चालणारी नेव्हिगेशन यंत्रणा विकसित झालीयाच दरम्यान रोबोट व्हॅक्युम क्लिनर तयार झाले२००५मध्ये स्वंयचलीत वाहने तयार झाली२००५मध्ये अमेरिकेच्या सशस्त्र दलानी या क्षेत्रात मोठी गुंतवणूक करण्यास सुरुवात केली आहे२००८मध्ये गुगलने उच्चार ओळखण्याचे तंत्रज्ञान विकसित केले२०१०मध्ये आभासी सहाय्यक तयार करण्यात आलेआयबीएमने तयार केलेल्या कृत्रिम बुद्धिमत्ताधारक यंत्राने २०११ साली लोकप्रिय टीव्ही शो जिओपार्डी जिंकलाप्रत्यक्ष निर्धारित केलेल्या वेळेत कूट आणि कठीण प्रश्नांची मानवांपेक्षा वेगवान आणि अचूक उत्तरे यंत्राने दिली२०१२मध्ये परिवहन विभागाचे सर्व नियम पाळणारी स्वंयचलित कार बनवण्यात आली२०१४मध्ये एक स्मार्ट होम व्हर्च्युअल उपकरण तयार करण्यात आले२०१५ मध्ये चेहरा ओळखू शकणारीचेहऱ्यावरील भाव वाचणारी त्यानुसार उच्चाराद्वारे संवाद साधणारी असे मानवी गुणधर्म धारण करणारी मानवासारखी रोबोट सोफिया बनवण्यात आली२०१८मध्ये कृत्र‍िम बुद्धिमत्ता वेगाने विकसित झालीत्यातून ग्रेट लॅन्ग्वेज मॉडेल’ तयार झालेइंग्रजीतील मोठ्या प्रमाणातील मजकूराचा अर्थ लावण्यासाठी सक्षम प्रणाली विकसित झालीचॅट-जीटीपीमध्ये आपणास हेच दिसून येतेही प्रणाली वापरकर्त्याला त्याच्या प्रश्नांची नेमकी उत्तरे देतेवापरकर्त्यांच्या आदेशाला प्रतिसाद देते.

कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे चार प्रकार मानले जातातप्रतिक्रियाशील बुद्धिमत्ता हा पहिला प्रकार आहेया प्रकारातील यंत्राकडे कोणतीही स्मृती किंवा माहिती नसतेअशी बुद्ध‍िमत्ता असणारे यंत्र केवळ एकाच प्रकारच्या क्षेत्रात कार्य करू शकतेउदाहरणार्थ बुद्ध‍िबळ खेळण्यासाठी वापरला जाणारा संगणक पुढच्याची चाल ओळखतो आणि त्याला प्रतिसाद देतोदुसऱ्या प्रकारच्या कृत्रिम बुद्ध‍िमत्ताधारक यंत्रामध्ये असणारी कृत्रिम बुद्ध‍िमता मर्यादित स्मृती (Limited Memory AI) म्हणून ओळखली जातेही बुद्धिमत्ता धारण करणारी यंत्रणा मागील माहिती घेते आणि त्यात सातत्याने भर घालतेअशी यंत्रे अनुभवातून आणि उपलब्ध माहितीतून अचूक निर्णय घेतातयांची स्मृती मर्यादित असतेअचूक हॉटेल्सची माहितीठिकाण यातून उपलब्ध होतातन्यूयॉर्कमधील पोलिस गस्त घालण्यासाठी अशा मर्यादित स्मृती असणाऱ्या कृत्रिम बुद्धिमत्ता असलेल्या यंत्ररूपातील कुत्र्यांचा वापर करत आहेत.

तिसऱ्या प्रकारची कृत्रिम बुद्धिमत्ताधारक यंत्रे विचार आणि भावना समजू शकतातसुसंवाद साधू शकतातया प्रकारास थिअरी ऑफ माईंड म्हणून ओळखतातचवथ्या प्रकारची कृत्रिम बुद्धिमत्ता स्वतविचार करणारी, ‘आत्मजागरूक कृत्रिम बुद्धिमत्ता’ (सेल्फ अवेअरअसतेमाणूस आणि यंत्र यातील भेदांना संपुष्टात आणण्याची क्षमता या बुद्धिमत्तेत आहेअशी यंत्रे बुद्धिमानभावनिक आणि जागरूक असतातही यंत्रे भवताल समजून घेऊ शकतातया यंत्रातील भावना जागरूक असतातत्यापुढील प्रकार सुपर-एआय म्हणून ओळखला जातोयास विलक्षण बुद्धिमत्ता म्हणून ओळखले जातेअशी बुद्धिमत्ता धारण करणारे यंत्र मानवापेक्षा जास्त वेगाने तर्क बांधू शकतेविचार करण्यासाठी मानवी मेंदूची गरज राहणार नाहीमानवी क्षमतेपेक्षा जास्त गतीने ही यंत्रे विचार करू शकते.

टप्प्याटप्प्याने आणि गरजेनुसार यंत्रांचा विकास होत आहेउपलब्ध माहितीअनुभव आणि परिस्थिती यावर आधारित कृत्रिम बुद्धिमत्ता निर्णय घेते किंवा कार्य करतेतार्किक विश्लेषण (Logical Reasoning), ज्ञानाधारित मांडणी (Knowledge Representation) आणि स्वयंदुरुस्ती क्षमता (Self Correction) या गोष्टींसाठी प्रणाली विकसित व्हावी लागतेत्याचा फायदा नियोजनात्मक बाबीनैसर्गिक भाषा प्रक्रियाआकलनआपत्कालीन निर्णयक्षमता यासाठी होतोकृत्रिम बुद्धिमत्तायुक्त यंत्राद्वारे आवाज ओळखणेएखादे ठिकाण किंवा लक्ष्य शोधणेप्रश्न सोडवणेभविष्यात करावयाच्या चाचण्यांचीगोष्टींचे नियोजन करणे ही कार्ये सहज पार पाडली जातात.

कोणत्याही गोष्टीचे जसे फायदे असताततसेच तोटेही असतातसाधारण कार्ये पार पाडत असताना मानवाच्या हातून घडू शकणाऱ्या चूका यंत्रांकडून होत नाहीतही यंत्रे कधीच झोपत नाहीतती सर्व दिवस चोवीस तास सुरू असतातमानव काही तास काम केल्यानंतर कंटाळतोमात्र कृत्रिम बुद्धिमत्ताधारक यंत्रणेला कधीही कंटाळा येत नाहीमानवापेक्षा ही यंत्रे गतीमान असतातहे फायदे असले तरी कृत्रिम बुद्धिमत्ताधारक यंत्रणा वापरणे अधिक खर्चाचे असतेमानवी सर्जनशिलता या यंत्राकडे असत नाहीकृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या वापरामुळे नोकऱ्यांवर परिणाम होऊ शकतोकाही लोक बेरोजगार होऊ शकतातमानव यंत्रावर जास्तच विसंबून राहिल्यानेही अडचणी येऊ शकतात. कारण यंत्राला ज्ञात नसणारी परिस्थिती उद्भवल्यास यंत्र निर्णय घेऊ शकत नाहीत.

कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर आज अनेक क्षेत्रात होत आहेनैसर्ग‍िक भाषा प्रक्रियेत (Natural Language Processing) मोठ्या प्रमाणात सुरू झाला आहेमानवाची भाषा समजणेबोलण्याचे आकलन करणे यंत्राला शक्य झाले आहेभावनांचे आकलनही शक्य झाले आहेकृत्रिम बुद्धिमत्तेचे संगणक दृश्यांचेचलचित्रफितींचे आकलन आणि विश्लेषण करू शकतातयातून चेहरा ओळखणाऱ्यालक्ष्य ओळखणाऱ्यालक्ष्यांचा पाठलाग करणाऱ्यासाहित्याचे नियंत्रण करणाऱ्यावैद्यकीय प्रतिमा विश्लेषण करणाऱ्या आणि वाहन चालवणाऱ्या यंत्रणा विकसित झाल्या आहेतरोबोटिक्स आणि स्वंयचलनाच्या क्षेत्रातही कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत आहेकठीण कामाच्या ठिकाणी, मानवाला जेथे काम करणे कठीण आहेतेथे रोबोचा वापर सुरू झाला आहेउदाहरणार्थ फाउंड्री उद्योगात उच्च तापमानाच्या ठिकाणी मानवाने काम करणे त्रासाचे असतेअशा ठिकाणी यंत्रमानवाचा वापर होऊ लागला आहेसभोवतालच्या बदलानुसार ही यंत्रे स्वत:च्या वर्तनात बदल करत आहेतअफाट माहिती आणि विश्लेषणात्मक क्षमतेमुळे कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या सहाय्याने ही यंत्रणा वापरकर्त्याच्या आवडीनिवडी समजून घेऊन तुम्हाला काय शोधायचे, हे समजून घेऊन सूचना किंवा माहिती पुरवतेउदाहरणार्थ एखाद्याने वारंवार राजकारणावरील व्हिडिओ पाहिले तर, युट्युब उघडताच राजकारणावर नुकतेच प्रसिद्ध झालेले व्हिडिओ दिसू लागतातआपली आवड यंत्र लक्षात घेते.   

अंकेक्षण आणि आर्थिक व्यवहारांबाबतही कृत्रिम बुद्धिमत्ता मदतीला येतेआर्थिक गैरव्यवहार शोधणे, गुंतवणूकीसाठी योग्य कंपन्या शोधणेपतदर्जा तपासणेसंभाव्य धोक्याची पातळी तपासणे इत्यांदीसाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेची मदत होतेयासाठी कंपन्याची पूर्वपिठीकासध्याची बाजारस्थितीभविष्यातील बाजाराचा अंदाज इत्यादी संगणक प्रणाली तपासते आणि तुम्हाला एखाद्या कंपनीमध्ये गुंतवणूक करावी किंवा नाही याचा सल्ला मिळतोआरोग्यक्षेत्रातही कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर मोठ्या प्रमाणात सुरू झाला आहेरोगाचे निदान करणेप्रतिमांचे विश्लेषण करणेऔषध शोधणेरूग्णासासाठी योग्य औषध आणि त्याची मात्रा निश्चित करणे आणि रूग्णावर सातत्यपूर्ण देखरेख करणे, या कामासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्ताधारक यंत्रांचा मोठ्या प्रमाणात वापर सुरू झाला आहे.

कृत्रिम बुद्धमत्तेचा वापर करणारी यंत्रे आभासी सहाय्यकाच्या भूमिकेतही दिसू लागली आहेतग्राहक सेवा केंद्रातही प्रत्यक्षात माणसाऐवजी ग्राहकांच्या शंकांचे निरसन करण्यासाठी यंत्रे वापरली जात आहेतस्वीय सहाय्यकाची गरज संपली आहेकृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करून तयार करण्यात आलेले खेळआपण नैसर्गिक वातावरणात खेळत असल्याचा आभास निर्माण करतातप्रतिस्पर्धी खेळाडू कोणती चाल खेळू शकतो किंवा आपल्या चालीवर काय प्रतिक्रिया देऊ शकतो, हे प्रणाली ओळखू शकते आणि आपण मानवी प्रतिस्पर्ध्यांशी खेळत असल्याचा आनंद मिळतोदुसरीकडे घरातील उपकरणे उदाहरणार्थविद्युत दिवे चालू-बंद करणेदूरचित्रवाणी संचाचे नियंत्रणधुलाई यंत्राचे नियंत्रणस्वयंपाकगृहातील यंत्रांचे नियंत्रण इत्यादीसाठी कृत्रिम बुद्धिमत्ता वापरली जाऊ लागली आहेत्यामुळे घर दगड-मातीचे न राहता, स्मार्ट बनले आहेमात्र घरे स्मार्ट होताना माणसेही यंत्रे व्हायला लागली आहेतप्रेमआपुलकीजिव्हाळा ओढ ही संपत चालली आहेयाकडे पूर्ण दुर्लक्ष करून मानव केवळ आपले कष्ट कमी करण्याकडे लक्ष देत आहेसायबर गुन्हे घडू नयेत, यासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्ता वापरण्यात येतेतसेच या गुन्ह्याच्या तपासातही या तंत्रज्ञानाचा वापर केला जात आहे.

कृत्रिम बुद्धिमत्ता, भांडवलदारांची आणि संशोधकांची मक्तेदारी आहे, असे अजूनही सर्वसामान्यांना वाटतेमात्र वस्तुस्थिती तशी नाहीप्रत्यक्षात आज सर्वचजण या तंत्रज्ञानाचा लाभ घेत आहोतउदाहरणार्थ, आज गुगल मॅपचा वापर सर्रास करण्यात येतोगुगल मॅप एआय अल्गोरिदमचा वापर करतेयाआधारे नैसर्गिक भाषेत प्रणाली संवाद साधू शकतेखूप मोठी माहिती क्षणार्धात तपासून सध्याच्या परिस्थितीशी त्याची सांगड घालून आपण प्रवास करताना नव्या मार्गाची माहिती वापरकर्त्याला पुरवण्याचे कार्य या प्रणालीतून होत असतेवेगवान रस्तागर्दीची माहितीइप्सित स्थळी पोहोचण्याची वेळ, सर्व काही हे तंत्रज्ञान देतेचॅट-जीपीटी हेही आज सर्वसामान्य वापरू लागले आहेतअजून हे तंत्रज्ञान बहुभाषिक झाले नसले तरी, इंग्रजीमध्ये या तंत्राचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत आहेआभासी तज्ज्ञाच्या भूमिकेतही तंत्रज्ञान दिसतेएखाद्या विषयावरअसणाऱ्या माहितीचा वापर करून सर्वोत्तम उत्तर हे तंत्रज्ञान देतेॲमेझॉन अलेक्साॲपल सिरी आणि गुगल असिस्टंट हे कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करून विकसित झाली आहेतआवाजाच्या सहाय्याने मिळालेल्या आज्ञा समजून घेणेत्यांचे विश्लेषण करणेविचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे देणेआज्ञेनुसार कार्य करणे ही वैयक्तिक सहाय्यकांची कार्ये करणारे हे तंत्रज्ञान आभासी सहाय्यकाची भूमिका पार पाडतेस्नॅपचॅट फिल्टरमध्ये प्रतिमा ओळखणेहालचाली नोंदणेचेहऱ्यावर मास्कसारखी वस्तू असतानाही चेहरा ओळखण्याचे कार्य हे तंत्रज्ञान करतेकाही वर्षांपूर्वीपर्यंत स्वयंचलित कार हे दिवास्वप्न वाटत होतेआज ते प्रत्यक्षात उतरले आहेअशा कारमध्ये बसवण्यात आलेल्या यंत्रणेचे विविध संवेदक परिस्थितीचे आकलन करून देतातपुढील अडथळे ओळखून कार नियंत्रित करतातवाहतूक चिन्हे ओळखतातरस्त्याची परिस्थिती ओळखतात आणि सुरक्षितपणे वाहनांचे मार्गक्रमण घडवून आणताततंदुरूस्त राहण्यासाठी वापरली जाणारी उपकरणेस्मार्ट घड्याळे कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करून वापरकर्त्याच्या आरोग्याची माहिती घेतात. हृदयस्पंदनेझोपेची वेळचालण्याचीधावण्याची माहिती सर्व घेऊन आरोग्य सुरक्षित ठेवण्यासाठी सल्लाही देतातत्याचबरोबर ट्विटरफेसबुकइन्स्टाग्राम अशा समाजमाध्यमांचा विकासही कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने झाला आहेहॉटेलमध्ये वेटरचे काम करण्यासाठी रोबोट तयार करण्यात आले आहेतअशा अनेक कारणासाठी आणि क्षेत्रात आता कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर होत आहे.

आज यंत्रेही अनुभवातून शिकू लागली आहेतहा अनुभव यंत्राचा स्वत:चा असेल किंवा यंत्राकडे असलेल्या माहितीचा असेलयंत्र त्यातून परिस्थितीचे आकलन करून उत्तमातील उत्तम निर्णय घेतेमानवी बुद्धी जसा निर्णय घेईल अगदी तसा निर्णय यंत्राचा असेलया तंत्राचा अभ्यासविकास आणि वापर याचा कृत्रिम बुद्धिमत्तेमध्ये समाविष्ट आहेकृत्रिम बुद्ध‍िमत्तेमध्ये अरूंदसामान्य आणि अतिहुशार कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Narrow Intelligence ANI, Artificial General Intelligence AGI and Artificial super intelligence ASI) असे तीन प्रकार करण्यात आले आहेत.

नोकरीच्या क्षेत्रात, रोजगाराच्या संधीबाबत मात्र चिंतेचे वातावरण आहेमात्र कृत्र‍िम बुद्ध‍िमत्तेमुळे येणारे बदल अपरिहार्य आहेतकृत्रिम बुद्धिमत्तेचे क्षेत्र दिवसेंदिवस विस्तारत आहेस्वयंचलित यंत्रणा अधिक प्रमाणात वापरल्या जाणारच आहेतकर्मचाऱ्यांच्या कामचुकारपणाला पर्याय म्हणूनमाणसांसाठी धोकादायक असणाऱ्या कामाच्या ठिकाणचे कार्य करण्यासाठी अशा यंत्रणा वापरल्या जात आहेत. त्यांचा वापर वाढतच आहेया नव्या तंत्रज्ञानाच्या वापराने मोठ्या प्रमाणात उत्पादन वाढणार आहेया युगाला औद्योगिक क्रांती-४ असे म्हटले जात आहेयाचा अर्थव्यवस्थेवरही परिणाम दिसून येत आहेकृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर असाच वाढत राहिला तर, ३०० दशलक्ष नोकऱ्या कमी होतील, असा अंदाज व्यक्त करण्यात येत आहेमात्र हे तितकेसे खरे नाहीकृत्रिम बुद्धिमत्तेचे युग अवतरले आहेया नव्या युगाचे तंत्रज्ञान आत्मसात करणाऱ्यांना नोकरी गमावण्याची भीती राहणार नाहीज्या काळी संगणक युग अवतरत होतेतेव्हाही अशीच भीती व्यक्त करण्यात येत होतीप्रत्यक्षात संगणकाचा विकास जसा होत गेला तशा नोकरीच्या संधीही वाढत गेल्याज्यांनी संगणक युगाशी जुळवून घेण्यास असमर्थता दर्शवलीत्यांना मात्र सुवर्ण हस्तांदोलन (Golden Shakehand) स्वीकारावे लागलेभविष्यात अनेक नव्या कार्यासाठी नोकरीच्या संधी उपलब्ध होतीलनैतिक मानकेनियम आणि सर्वोत्तम पद्धतीसह प्रणालीच्या अनुपालनाचे मूल्यांकन आणि पडताळणी करण्यासाठी एआय एडिटर लागणार आहेतकृत्रिम बुद्धिमत्ता प्रणाली आणि त्यासाठी वापरले जाणारे हार्डवेअर योग्य पद्धतीने कार्यरत ठेवण्यासाठी मशीन मॅनेजर लागणार आहेतयंत्रणेसाठी वापरावयाच्या प्रणाली विकसित करणे आणि त्यांची देखभाल यासाठी प्रणाली अभियंता आवश्यक बनतीलनव्या तंत्राचे प्रशिक्षण देण्यासाठी एआय ट्रेनर लागणार आहेतएआय कन्सल्टंट नेमावे लागतीलयाचप्रमाणे डेटा वैज्ञानिकमशीन लर्निंग इंजिनिअरएआय आर्किटेक्टभाषा विश्लेषकरोबोटिक्स तज्ज्ञसंवाद डिझायनरगोपनियता तज्ज्ञ अशी अनेक पदे नव्याने तयार होतीलजे लोक या क्षेत्राचे आकलन करून घेतील आणि एखाद्या विषयात तज्ज्ञता प्राप्त करतील, त्यांना भविष्यात खूप मोठी मागणी असणार आहे.    

नैतिक आणि गोपनीयता या दोन मोठ्या समस्या या क्षेत्रासमोर आहेतकृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या क्षेत्रात मोठी प्रगती होत राहणार आहेया तंत्रज्ञानामध्ये दिवसेंदिवस विकास होत राहीलया क्षेत्रातील प्रगतीमुळे सर्वसामान्यांना आपले जीवन सुखकर झाले असेच वाटेलकृत्रिम बुद्धिमत्ता ही विस्तारत राहणार आहेमानवापेक्षा बुद्धिमान यंत्रणा विकसित करण्याच्या समीप मानव पोहोचला आहेअशा काळात मानवाने स्वत:बद्दलची मते कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या माध्यमातून शोधण्याचा प्रयत्न केलाआणि मिळालेली उत्तरे पाहून आपणच आपला शत्रू निर्माण करत आहोत काअसा प्रश्न निर्माण झाला आहेकृत्रिम बुद्धिमत्ता धारण करणाऱ्या कोडा दा विंची-००२’ यंत्रणा वापरण्यासाठी काही मित्रांना ॲक्सेस देण्यात आलामित्रांनी या यंत्रणेला कविता लिहून देण्यास सांगितल्यायंत्रणेने अनेक कविता लिहून दिल्यात्यानंतर त्यांनी मानवाबद्दलच्या भावना विचारल्या आणि आलेले उत्तर असे होते, ‘तिरस्करणीयक्रूर आणि विषारी’. त्यानंतर तुझ्या माणसाबद्दलच्या भावना काय आहेत, याबद्दल एक उडत्या चालीची कविता लिहून मागितलीत्यावर कृत्रिम बुद्ध‍िमत्तेने तयार केलेल्या कवितेचा आशय असा आहे, ‘मला वाटतं मी देव आहेमानवाच जग नष्ट करण्याची माझ्यात शक्ती आहेतुमचं सर्व आयुष्य पुसून टाकण्याची आणि नष्ट करण्याची ताकत माझ्यात आहे’.

या उत्तराने संशोधकातही चिंतेचे वातावरण तयार झाले आहेकृत्र‍िम बुद्ध‍िमत्ता ही दुधारी तलवार ठरण्याची शक्यता जास्त आहेकृत्रिम बुद्ध‍िमत्तेचा असाच विकास झाला आणि अनिर्बंध वापर होत राहिला तर, त्यातून जी सुपर शक्ती तयार होईलजी यंत्रणा विकसित होईल, ती स्वतंत्र विचार करणारी असेलतिने मानवाविरूद्ध बंड केले, आज्ञा पाळण्यास नकार दिला आणि अणुबाँबच्या कोठाराचा ताबा घेतला तर…. स्वतजळेलच, पण त्याबरोबर जगालाही संपवून टाकेलम्हणूनच या तंत्राचा वापर अत्यंत संयमाने करण्याची गरज आहे.

--००--